بازی و ارزش های آن

مقدمه

ما می دانيم كه بشر هميشه بازی كرده است ، ولی از چه تاريخی بازی را به عنوان يك مساله قابل بررسی مورد مطالعه قرار داده است ، دقيقا معلوم نيست . آنچه مسلم است عمر مقررات بازی بيش از چندين هزار سال است ، ولي از عمر بررسی اجتمای و تربيتی بازی بيش از 200 سال نمی گذرد . هميشه (( بازی )) اغلب در مقابل (( كار )) بوده است و اشتغال به بازی اغلب به طور منفی ارزش يابی ميشده ، زيرا : (( بازی ، افراد را از كار كردن باز می داشته است !! )) .

ولی به تدريج ، پيشرفت صنعت و تقسيم كار و در نتيجه انجام فعاليت های يكنواخت روزانه باعث گرديد كه بازی به عنوان يك ابزار ايجاد كننده تعادل بين روح و جسم مورد توجه قرار گيرد ، و ديری نپاييد كه بازی نه تنها از ديدگاه آموزش و پرورش و روانشناسی ، بلكه از نقطه نظر جامعه شناسی نيز مورد توجه دانشمندان قرار گرفت . از طرف ديگر محققين زيست شناسی نيز با بررسی هی علمی خود متوجه اثرات مفيد و نتايج بهداشتی بازی شدند . برای تمام دانشمندان ، اين سوال پيش آمده است كه (( چرا بشر بای می كند ؟ )) و (( آيا بشر مجبور است كه بازی كند )) ؟ تعيين پاسخ مناسب به اين دو سوال همه را بر آن داشت كه انگيزه انجام بازی را پيگيری نمايند . آنچا مسلم است انتخاب نوع بازی و چگونگی اجرای آن نسبت به شخصيت و قدرت ديد ، سن ، تعلق افراد به طبقه يا قشری خاص از اجتماع ، قدرت مالی و اجتماعی افراد متفاوت است . و با توجه به اين عوامل است كه عده اي در صحنه تئاتر ، گروهی با آلات موسيقی و دسته ای در زمين های ورزشی دست به انجام (( بازی های مختلف )) می زنند .

دانش آموزان در مدارس ابتداي تمايل بسياری برای بازی های عمومی دارند . لذا در زنگ تربيت بدنی ، براي شركت موثر تر در فعاليت های ورزشی بايد بيشتر به اينگونه بازی ها پرداخته شود . كودك همه چيز را در قالب بازی می آموزد . پس نمی توان ، بازی های كودكان را به بازی گرفت ، بايد ارزشمندترين متخصصان و معلمان را برای شكل گيری و ساختن شان به كار گماريم ؛ تا شخصيت افراد در آينده لبريز از معنا ، اصالت ، فرهنگ و در يك كلام ، انسانيت باشد ، قبل از اينكه سوداگران ، اين سرمايه های گران بها را به يغما ببرند .

1- بازی از ديدگاه تربيت بدنی

از ديدگاه تربيت بدنی بررسی بازی های انفرادی و گروهي ، انجام مسابقات و رقابت ها در چارچوب اجرای بازی های مختلف ، و بالاخره رابطه آن با ورزش و اشاره به اين نكته كه بازي با هر كيفيتي كه انجام گيرد نمي تواند جدا از ورزش باشد ، بحثي است مفصل و در عين حال بسيار جالب . بازي در جوامع كنوني ما بخش مهمي از ورزش را تشكيل مي دهد . بازي عبارت است از :

(( انجام حركاتي بخاطر گذراندن وقت ، تفريح ، مشغول ساختن خود در وقت آزاد ، ايجاد تنوع در برنامه زندگي روزانه )) و يا بطور كلي به منظور ايجاد تعادل روحي و جسمي . زندگي بدون تلاش فكري و جسمي مفهومي ندارد و بخش مهمي از تلاش هاي بشري به صورت بازي انجام مي گيرد . ميل به انجام بازي در نهاد بشري به طور طبيعي وجود دارد . ميل به بازي ، اكتسابي نيست ، بلكه ذاتي است و بصورت يك غريزه هميشه و در تمام سنين قابل بررسي است . زيرا جزء طبيعت انساني است و عامل محرك ديگري جز ذات انساني وججود ندارد .

حيوانات نيز تحت عنوان بازي حركاتي را انجام مي دهند كه به منظور حفظ و تكامل خود و توليد مثل مي باشد . حيوانات به خصوص در سنين اوليه زندگي خود ، بازي هايي را انجام مي دهند كه اعضا بدن آنان را به جنبش وادارد ، و آنان را براي زندگي طبيعي آماده سازد . رعايت (( قوانين و مرز )) بازي به طور غريزي در حيوانات وجود دارد . مثلا : گاز گرفتن يك سگ و يا گربه هنگام بازي مشاهده مي شود (( نشاط )) فراوان در آنان است . نشاطي كه فقط هنگام بازي مشاهده مي شود . يكي از وجوه تمايز بازي حيوان و انسان آن است ، كه حيوانات تا زماني كه جوان هستند بازي مي كنند ، در حالي كه بشر در تمام سنين زندگي بازي مي كند ، منتها با توجه به شرايط سني و با صرف انرژي متفاوت به اين امر مي پردازد . يك حيوان بازي مي كند تا خود را در جهات مختلف براي زندگي آماده كند . به محض رسيدن به اين مرز سني ، به تدريج دست از بازي مي كشد . در حاليكه انگيزه بازي در انسان تنها براي ادامه حيات نيست و عامل محرك رواني دارد . در حالي كه جسم آدمي تا حداكثر بيست و پنج سالگي رشد مي كند ، اما ، روحش در تمام لحظات زندگي در حال تحول و تكامل است و در جهت اين تكامل نيز بازي نقش اساسي دارد . انسان در بازي تنها به نيروي جسماني نياز ندارد ، بلكه قدرت عقلاني نيز نقش بسيار مهمي را ايفا مي كند.

(( بشر آن زمانی كامل است ، كه بازی كند ))

فرق ديگر بازي انسان و حيوان در آن است كه انسان به بازي خود شكل مي دهد ، براي آن قوانين وضع مي كند ، محتواي آن را مورد بررسي قرار مي دهد ، نحوه اجراي آن را ارزشيابي مي كند و براي ارزشيابي آن نيز ضوابطي تعيين مي كند ، در حالي كه نزد حيوانات ارزش يابي بازي مفهومي ندارد . در انتخاب بازي از طرف انسان بر خلاف حيوانات سليقه و ذوق و استعداد نقش اساسي دارند . اين مطلب در همان سنين اوليه در كودكان مشاهده مي شود . مثلا : اگر از كودكي پرسيده شود كه چرا فلان چيز را انتخاب كرده است ، خواهد گفت : (( چون آن را دوست دارم )) . او براي دوست داشتن يك بازي ، بايد آن را خوب بداند و براي (( خوب و يا بد دانستن )) ، سليقه و ذوق ، نقش اساسي دارند . در سنين بعدي ضابطه انتخاب بازي ، لذت ، از انجام آن است ، و چون درجه لذت افراد از بازي هاي مختلف متفاوت است ، افراد رشته هاي مختلف ورزشي را كه به صورت بازي انجام مي گيرد ، انتخاب مي كنند ، و حتي ناراحتي هايي را نيز به خاطر آن بازي مي پذيرند . مثلا : براي انجام بازي بوكس با توجه به ناراحتي هاي احتمالي آن باز هم در خود آمادگي حس مي كنند . با توجه به همين ضوابط مختلف ، انتخاب بازي است ، كه عده اي فوتبال و عده اي ديگر واليبال و يا گروهي ديگر تكواندو و يا بازي هاي ديگري را انتخاب مي كنند . البته با بالارفتن سن ضوابط انتخاب بازي نيز تغيير مي كند . عده اي در سنين كودكي ، نوجواني و جواني به دسته اي از بازي هاي ورزشي علاقمندند . در حاليكه در سنين بعدي براي انتخاب بازي ، سليقه ديگري انتخاب مي كنند . بازي به معناي ورزش حتما نيازي به فعاليت جسماني ندارد ، بلكه تلاش فكري نيز مي تواند يك نوع بازي باشد . مثلا : ميتوان به بازي شطرنج اشاره نمود و آن را با بازي فوتبال مقايسه نمود . از نقطه نظر مقدار فعاليت و صرف انرژي اين دو بازي كاملا با يكديگر متفاوت هستند .

2- بازی های ورزشی

با توجه به صنعتي شدن جوامع و نياز افراد به تلاش هاي جسماني ، بيشتر سعي شده است كه ورزش به صورت بازي هاي مختلف انجام گيرد و براي هر بازي قوانين خاصي وضع گردد . قوانين اكثر بازي هاي ورزشي در طول قرن گذشته تنظيم شده است وبا توجه به پيشرفت تكنيك و غير طبيعي شدن حركات افراد در چارچوب << زندگي شغلي >> خود سعي شده است كه تنظيم بازي ها طوري باشد كه به حركات و تلاش هاي آن شكل طبيعي داده شود و بازي هرچه بيشتر به صورت طبيعي انجام گيرد .

بازي هاي ورزشي بايد به طبيعت نزديك باشد و هرقدر بين آن دو فاصله كمتري باشد داراي ارزش بيشتري است . و بر همين اساس است كه سعي مي شود انجام انواع مختلف ورزش ها نيز تا حد ممكن به حركات طبيعي نزديك باشد . اگر در زندگي صنعتي ما نياز كمتري به پرتاب سنگ با دست وجود دارد به << تمرين با وزنه >> مي پردازيم . اگر در زندگي جوامع شهري ديگر نيازي به پريدن از روي رودخانه اي نيست آن را با پرش طول جبران مي كنيم و امثالهم . بنابراين تعيين قوانين بازي در رشته اي از ورزش به خاطر آن است كه آن بازي اولا : صحيح انجام گيرد در ثاني : انجام آن از شكل طبيعي خود خارج نشود . براي رسيدن به اين هدف است كه بازي به وسيله ، زمان ، فضا ، تحريك رواني و جسمي ، هم به استقلال فردي و گروهي نياز دارد . با توجه به نكات فوق است كه صاحب نظران آموزش و پرورش و روانشناسي متفق القول اند كه در << هر بازي دنيايي از تحول نهفته است >> . بچه هنگام بازي در خود دنيايي از تحول به وجود آورده و آن تحولات را در جهات مختلف از خود نشان مي دهد . دنيايي كه به حركات او شكل مي دهد و ايده هاي او را به صورت حركت و جنبش در مي آورد ، دنيايي كه كودك را تربيت مي كند و به او مي آموزد كه چگونه بايد عمل كند و از خود عكس العمل نشان دهد . در اين دنيا است كه كودك از قدرت خود استفاده كرده و چگونگي طرز فكرش را در انواع حركات مختلفي كه انجام مي دهد ظاهر مي كند

در هر بازي دنيايي از << ارزش >> نهفته است ارزش هايي كه كودك ناخودآگاه با آنان برخورد مي كند . ارزش هايي كه هر كودك براي زندگي آينده اش ، براي آينده ي پر تلاش و فعاليتش به عنوان ضوابط زندگي نيازمند است و بنا به قوه تفكر و تشخيص خود بهترين آن ها را براي زيستن انتخاب مي نمايد .

ارزش هاي آموزشي و پرورشي بازي آن قدر زياد است كه به سختي مي توان به همه ي آن ها در يك مقاله اشاره نمود . در اينجا فقط به پاره اي از ارزش هايي اشاره مي شود كه از ديدگان تئوري تربيت بدني حائز اهميت بيشتري است . از اين جهت ارزش هاي مختلف بازي را دسته بندي و در سه گروه مختلف مورد بررسي قرار مي دهيم :

3 ارزش بازی از ديدگاه زيست شناسی

در اين گروه ارزش بازي از سه جهت مورد بررسي قرار مي گيرد :

3-1 تقويت ارگانيسم بدن به وسيله ی بازی :

بازي در تقويت ارگان هاي مختلف بدن به خصوص ارگان هاي داخلي بدن نقش بسيار مهمي را بازي مي كند . بازي باعث تحريك و تقويت دستگاه هاي گردش خون ، تنفس ، اعصاب و غيره مي شود و به همين جهت است كه فرد هنگام انجام بازي هاي مختلف اغلب به استراحت هاي كوتاه مدت نياز دارد ، تا بدين وسيله از فشارهايي كه در اثر تلاش و سرعت انجام بازي به ارگان هاي مختلف او وارد مي شود كاسته شده و ادامه ي بازي براي مدت طولاني امكان پذير باشد . تشديد فعاليت ارگان هاي مختلف و استراحت كوتاه مدت براي تجديد قوا باعث مي گردد كه تجزيه و تركيب مواد موجود در بدن به صورت مواد مورد نياز ارگان هاي مختلف با سرعت بيشتري انجام گيرد . چون اغلب بازي در هواي آزاد انجام مي گيرد ، تحريك هايي كه از اثر تابش نور خورشيد و هواي آزاد به بدن و قبل هر قسمت به پوست بدن وارد مي شود باعث تقويت و بالا رفتن قدرت مقاومت ارگان هاي مختلف مي شود .كه از ديدگاه زيست شناسي داراي ارزش فوق العاده اي است اگر در انجام بازي مراحل مختلف آن از آسان به سخت رعايت شود و به موقع نيز استراحت هاي لازم داده شود و مدت آن نيز دقيقا مورد توجه قرار گيرد و از ميادين بزرگ براي بازي هاي كوچك استفاده نشود ( تا كودك ناچار نباشد تمام مدت را صرف دويدن نمايد ) و از طولاني شدن وقت بازي به خصوص در مواقعي كه كودكان آمادگي روحي و جسمي زيادي ندارند ، جلوگيري شود نه تنها بازي براي كودكان هيچ نوع ضرر جسمي نمي تواند داشته باشد بلكه از هر جهت نيز مفيد و باعث تقويت ارگان هاي بدن خواهد شد . ضعف يك عضله و يا يك دسته از عضلات ، يك دستگاه و يا دستگاه هاي مختلف بدن را مي توان در تمام سنين كودكي و حتي در سال هاي بعد از بلوغ به وسيله ي انواع مختلف بازي از بين برد ، منتها بايد به سه نكته زير قبل از هر مطلبي توجه نمود :

آگاهي از اثرات بازي ( چه نوع بازي براي چه ارگاني و يا عضله اي مفيد است ) .

انتخاب بهترين وسيله جهت انجام صحيح بازي .

كيفيت ادامه بازي يعني رعايت سلسله مراتب تا برطرف شدن ضعف بدني .

با توجه به اين كه ضعف يك دستگاه از بدن و يا يك دسته از عضلات ، ناراحتي عمومي براي تمام ارگانيسم بدن كودك به وجود مي آورد ، نبايد ضعف هاي عمومي موضعي بدن كودك را ناديده گرفت . مثلا : << داشتن پاي ضعيف و يا رشد غير طبيعي شكل كف پا و يا به وجود آمدن انحناهاي غير طبيعي در قسمت هاي پاي يك كودك ، بدون شك منجر به ناراحتي هاي ستون فقرات و تغيير شكل عمومي بدن كودك مي شود و تغيير شكل ستون فقرات نيز با خود ناراحتي هاي ديگري از جمله ضعف شش ها ، فشار به قلب و يا ضعف عمومي بدن را به همراه دارد و يا ضعف عضلات شكم از طرفي بر روي دستگاه هاضمه به جاي گذاشته و باعث درد شكم ، درد كمر در سنين بعدي مي شود >> .

ضعف ارگانيسم بدن نه تنها ايجاد ناراحتي هاي جسمي مي كند بلكه در كودك اثرات منفي رواني نيز از خود باقي مي گذارد . كودكي كه به علت ضعف عمومي بدن و يا ضعف يك بخش از عضلات بدن قادر به انجام يك بازي و يا حركتي در بازي نيست ، طبيعي است كه روحا نيز ناراحت شده ، بر روي رفتار و كردار او نيز اثر منفي مي گذارد و پس از مدتي به عنوان يك كودك نامرتب و بي انضباط معرفي مي شود .

با توجه به اين كه كودك در سنين معيني رشد مي كند ، مي توان در چارچوب اين دوران ، رشدي بهتر از هر زمان ديگر ضعف ارگانيسم بدن او را به وسيله بازي هاي مختلف از بين برد . از طرف ديگر نبايد فراموش كرد كه در همين سنين رشدي است ، كه دستگاه هاي مختلف و يا عضلات بدن در شكل و جهت صحيح خود تكامل مي يابد و يا آن كه به علل زيادي يك دسته از عضلات و يا دستگاهي از بدن از سير طبيعي رشد خود خارج مي شود . و به تدريج اثرات منفي روي تمام قسمت هاي بدن مي گذارد .

ضعف ارگانيسم بدن در كودكان بيشتر در دستگاه گردش خون ( قلب) و تنفس است كه خود ناشي از نقصان و يا غير بهداشتي بودن نور ، هوا ، آب ، تغذيه ، لباس ، انجام كار يكنواخت روزانه و يا در اثر << فقر حركت >> در دوران كودكي است .

3-2 شكل دادن به بدن :

بازي نه تنها بر روي ارگان هاي داخلي بدن بلكه مستقيما در روي قسمت هاي مختلف دستگاه حركتي بدن نيز اثراتي از خود باقي مي گذارد . اين اثرات نه تنها متوجه اسكلت بدن و مفاصل مي شود ، بلكه باعث تقويت عضلات نيز مي گردد .

به طور طبيعي بازي بيشتر بر روي ارگان هاي قسمت پايين بدن اثر مي كند ، زيرا به طور طبيعي در هر بازي اين قسمت ها بيش از ارگان هاي ديگر در حركت اند . با توجه به اينكه نه تنها در دويدن بلكه در خم شدن ، ايستادن ، چرخيدن و برگشتن نيز از كمر به پايين بدن در يك تلاش و فعاليت دائمي است ، به همين جهت است كه در بررسي اثرات پزشكي بازي ها بر روي بدن بيش از همه به اثرات آن بر روي ستون فقرات و بخصوص ناحيه كمر توجه مي شود .

دست ها ، بازوان و شانه ها بيشتر هنگام انجام بازي هاي مختلف با توپ ( در گرفتن ها و پرتاب ها ) و هنگام بالا كشيدن به فعاليت واداشته مي شود . اين حركات نه تنها باعث تقويت اين اعضا مي گردند بلكه در آنان نيز يك ( سرعت عمل ) براي انجام حركات به وجود مي آورند . از طرف ديگر تقويت عضلات بدن باعث استحكام بيشتر اسكلت بدن و رشد سريع آن شده و به بدن به طور كلي و به خصوص به ستون فقرات و قفسه سينه يك شكل صحيح و طبيعي مي دهد و در نتيجه باعث مي شود كه ارگان هاي مختلف بدن ( چه دروني و چه بيروني ) با بدست آوردن فرم صحيح خود قادر به انجام كار و فعاليت بيشتري شوند . يعني آن حالتي كه در سلامت بدن نقش اساسي دارد . قوي بودن عضلات ، مفاصل و اسكلت بدن و دارا بودن شكل صحيح باعث ايجاد يك هم آهنگي طبيعي بين تمام قسمت هاي بدن مي شود . اين هماهنگي بين ارگان هاي مختلف بدن چه از جهت فرم و سرعت و چه از لحاظ استقامت ، زماني به وجود مي آيد كه كودك وادار به انجام بازي هاي گوناگون در فصول مختلف سال شود . در مقايسه بازي با حركات مختلف ساير رشته هاي ورزشي مي بينيم كه بازي كودك را وا مي دارد كه بدن خود را ناخودآگاه در جهات مختلف و به اشكال مختلف به حركت در آورد . هيچ رشته ورزشي قادر نيست تا اين اندازه مانند بازي به بدن كودك شكل بدهد و درجه استقامت و سرعت انجام حركت را در او بالا ببرد . به خصوص حركت ستون فقرات در انواع دو ها ، پرش ها ، گرفتن ها ، پرتاب ها ، گردش ها و خم كردن ها در تمام جهات باعث مي گردد كه ستون فقرات در شكل صحيح خود رشد كند . همچنين مفاصل و عضلات مختلف پا در اثر دويدن ها ، پرش ها ، جهش ها نيز نه تنها تقويت شده بلكه از رشدي كاملا طبيعي نيز برخوردار خواهند شد . رشد صحيح قسمت بالاي تنه ( ستون فقرات قفسه سينه و شانه ) و قسمت پايين تنه ( پاها ) باعث مي گردند كه كودك تناسب اندام خود را به دست آورد و مراحل مختلف رشد بعدي او نيز در همان شكل ادامه پيدا كند .

3-3 آموزش حركت ( حركت آموزی ) :

يكي از نتايج بسيار مفيد بازي حركت آموزي آن است . انواع حركات مداوم و متنوعي كه در بازي پيش مي آيد ، باعث آموزش حركات تركيبي جديدي براي كودك مي گردد . يادگيري حركات جديد موجب مي شود كه دستگاه مركزي اعصاب و به خصوص مغز كودك به تلاش بيشتر وا داشته شود . فعاليت مغز براي تنظيم حركات و صدور فرامين لازم از آن جهت مهم است كه كودك در بازي نمي تواند حركات را پيش بيني كند و انجام حركات در اكثر اوقات ناگهاني و حتي كمتر از يك ثانيه صورت مي گيرد . اجراي چنين حركات غيرقابل پيش بيني ، با چنين سرعتي ، باعث تمرين در تصميم گيري و اراده كودك و تقويت قدرت تشخيص و تصميم او مي شود . چنين تصميم گيري هاي ناگهاني براي انجام حركات در بازي و مسابقات ورزشي تقويت اراده كودك را كه يكي از هدف هاي عالي بازي است ، باعث مي شود .

به طور كلي آموزش حركات و كوشش در انجام صحيح آن باعث مي شود كه كيفيت تلاش كودك در تمام مراحل زندگي بهبودي حاصل پيدا كند . تمرين در تلاش براي انجام صحيح حركتي در حداكثر سرعت ممكن باعث تقويت قدرت ابتكار كودك شده او را آماده براي انجام ابتكار در مقابل ساير مسائل زندگي مي نمايد . به طور خلاصه مي توان گفت كه حركت آموزي هنگام بازي تمرين مي شود تا آمادگي بيشتري براي زندگي آينده بوجود آيد .

4- ارزش بازی از ديدگاه آموزش و پرورش:

بررسي ارزش هاي بازي از ديدگاه آموزش و پرورش نه تنها جالب است بلكه حائز اهميت خاصي نيز مي باشد . چه بدون توجه به اثرات رواني و اخلاقي بازي و ارزش هاي آن انتخاب و اجراي صحيح آن مشكل و عملا غير ممكن است . بررسي ارزش بازي از ديدگاه آموزش و پرورش از جهات مختلف انجام مي گيرد كه مهم ترين آنان عبارتند از :

4-1 ارزش (( تربيت روانی )) بازی : كودكان در سال هاي اوليه زندگي شناسائي محيط خود را فقط در بازي خلاصه و به وسيله بازي شروع مي كنند و به تدريج بر محيطي كه در آن زندگي مي كنند مسلط مي شوند . حتي در سال هاي بعد يعني قبل از دبستان و بعد از آن نيز كودك در فضا ، زمان ، اشكال مختلف ، كيفيت رفتار و نحوه برخورد را به وسيله بازي مي آموزد . بسياري از مظاهر و مسائل زندگي حتي در دوران پيش دبستان و در سال اول دبستان در فرم هاي مختلف بازي به كودك روي مي آورند و او را به تفكر وا مي دارند و كودك براي درك و هضم آنان به چاره انديشي افتاده و روان خود را به تمرين وا مي دارد . همچنين در بازي هايي كه احتياج به دويدن ، پرتاب و گرفتن توپ ، مهارت ، سرعت عمل و عكس العمل دارد ، امكانات زيادي وجود دارند كه غير مستقيم باعث تحريك روح كودك مي شوند . از طرف ديگر انجام صحيح بازي امكان كافي به بازيكن براي پروراندن (( فانتزي ها )) و (( ايده هاي )) جديد او را مي دهد . يكي از اصول تعليم بازي آن است كه بازي را به طور كامل تشريح و تعريف و اجرا و به عبارت ديگر (( حاضر و آماده )) تحويل كودكان ندهيم . بلكه به آنان فرصت داده شود كه براي (( كامل كردن بازي )) و يا (( بهتر كردن بازي )) فكر كرده و عقايد خودشان را بازگو كنند . اين امر نه تنها بر قوه تفكر كودكان مي افزايد ، بلكه غير مستقيم همه را وا مي دارد كه در بازي به نحو كامل و با علاقه بيشتري شركت كنند . به طور خلاصه بازي نبايد فقط از طرف معلم عرضه شود ، بلكه كودكان نيز بايد خود را در ساختن و كامل كردن آن شريك بدانند . تحريك هايي كه در بازي به كودك دست مي دهند نه تنها باعث تربيت روان او مي شوند ، بلكه از نقطه نظر همكاري در بازي نيز كودكان ، از همان سنين كودكي خود را عضو موثر يك گروه حس كرده و براي كامل كردن خود به طور مستقيم و در جهت پيشرفت تيم و يا گروهي كه به آن تعلق دارند غير مستقيم تلاش مي كنند . تمرين مداوم گروهي و انجام صحيح بازي با توجه به نكات ذكر شده ، باعث مي شود كه وحدت در فكر ، عمل و هدف تيم و يا گروه ورزشي ايجاد شده و هيچ يك از آن ها خود را جدا از ديگري نداند . هدف اصلي يك بازي و يا ورزش اجتماعي و يا گروهي نيز جزء اين نيست.

4-2 ارزش (( تربيت اخلاقی )) بازی : بازی يكي از بهترين ابزار رسيدن به هدف هاي عالي يك تربيت اخلاقي است . اين هدف ها عبارتند از : داشتن روح پاك ، نشاط ، اراده قوي ، شهامت ، زرنگي ، قدرت مقاومت ، نظم ، عشق به وطن ، خدمت به هم نوع ، اعتماد به نفس و قبول مسئوليت اجتماعي است . در هيچ بخش و به هيچ وسيله ديگري ، آموزش و پرورش نمي تواند تا اين حد كه بازي امكان مي دهد ، افراد را متوجه وظايف اخلاقي آنان نمود . انجام صحيح بازي نياز به نظم ، انظباط ، از خود گذشتگي ، همكاري ، فداكاري ، رعايت اصول ، پيروي از قوانين ، اطاعت از داور و رعايت حقوق ديگران دارد .

فقط بازي است كه در چهارچوب يك ورزش اجتماعي بازيكنان را وادار به رعايت اصول اخلاقي فوق الذكر مي كند . در بازي است كه تلاش دسته جمعي و قبول مسئوليت و همكاري اجتماعي بازيكنان براي رسيدن به يك هدف واحدي انجام مي گيرد . طبق قوانين بازي و با توجه به مساوي بودن سهم همه ي بازيكنان است كه رعايت حق وظايف ( مافوق ) و ( مادون ) در چهارچوب همكاري گروهي انجام گيرد . از طرف فرد ، فرد بازيكنان بازي ، دانسته لزوم رعايت نظم مورد قبول واقع مي شود و در غير اينصورت نيز بازي نمي تواند به هدف هاي مطلوب خود برسد . براي پيشبرد بازي بايد تمام لحظات از (همبازي ) حمايت كرد و در انتظار همكاري همبازي هاي ديگر بود و اين مستلزم داشتن حس كمك و رعايت حقوق ديگران بخصوص در مقابل افراد ضعيف است .

از لحاظ تربيت اخلاقي ، بازي هاي مختلف ، داراي ارزش هاي مختلفي هستند . اين اختلاف بستگي به مدت بازي ، تعداد افراد ، نوع هدف گيري و كيفيت همكاري دارد . در بازي هاي مختلف ، << كيفيت >> << استقامت >> << سرعت >> << جرئت >> << تسلط بر خود >> و << همكاري >> كاملا متفاوت است و در هر بازي تعدادي از آن بيشتر مورد توجه بوده و به طور كلي << تربيت اراده >> در هر يك از بازي ها به نحوي خاص انجام مي گيرد . بدين جهت تنوع در بازي يكي از اصول اوليه ي آموزش و پرورش است تا كودك در جهات مختلف وادار به تربيت اراده خود بشود . طبيعي است كه در حين انجام بازي هاي مختلف ، اصول اوليه اخلاقي ديگري چون صداقت ، قبول مسئوليت و مانند آن نيز رعايت مي شود . براي رسيدن به هدف هاي اخلاقي فوق و تربيت اخلاقي افراد ، هر معلمي نياز به آگاهي از اصول آموزش و پرورش و ارزش بازي ها دارد تا بتواند نسبت به انتخاب بازي با توجه به بازيكن در زمان هاي مختلف و وسايل مختلف تصميم صحيحي اتخاذ نمايد .

4-3 بازی بايد نشاط آور باشد ( نشاط آفرينی بازی ) : شادي و سرور ناشي از بازي چه قبل از شروع آن ، چه حين انجام آن و چه بعد از آن ، آنقدر در روحيه كودك و چگونگي اجراي بازي اثر مي گذارد كه براي تفسير آن كتاب هاي متعددي تاليف شده است . اين واقعيت را نبايد هيچگاه از نظر دور داشت كه هيچ قسمتي از ورزش به اندازه ي بازي در كودكان و به طور كلي در << بازيكنان >> ايجاد نشاط نمي كند . به همين جهت و براي رعايت اين هدف اصلي بازي است كه معلم بايد در شرايط مختلف چنان بازي را اداره كند كه شادي ناشي از بازي به وضوح به چشم بخورد و براي رسيدن به اين درجه از نشاط نبايد هميشه سعي در رعايت كليه ي جوانب و مقررات جزيي يك بازي بشود ، چرا كه ، دقت بيش از اندازه در جزييات اغلب باعث خواهد شد كه نشاط ناشي از بازي زير پا گذاشته و بازي فقط به صورت يك سلسله << حركات بي روح >> اجرا گردد . نشاط بايد محتواي بازي باشد و بازي را از شروع تا پايان همراهي كند . در چنين حالتي است كه ارزش هاي مختلف بازي ، چشم گيرنده و معلم به منتهاي درجه تسلط خود در رعايت اصول آموزش و پرورش مي رسد و به او نيز شادي خاصي كه ناشي از وجود نشاط در بازي است ، دست مي دهد و تمايلات خود را در پياده كردن هدف هاي عالي بازي ارضاء شده حس مي كند .

5- ضوابط انتخاب بازی

با توجه به اشاره اي كه مختصرا به ارزش هاي مختلف بازي شد متوجه مي شويم كه براي انتخاب بازي دقت كافي لازم است . در چهارچوب بررسي امكانات انتخاب بازي ، گروه هاي مختلفي از بازي ها ديده مي شود ، كه در تمام جهات داراي ارزش فوق العاده اي هستند . و گروه ديگري نيز يافت مي شوند كه فاقد بعضي از آن ارزش ها مي باشند . مثلا دسته اي از بازي ها از لحاظ حركت << فقير >> و از ديدگاه آموزش و پرورش داراي ارزش فوق العاده اي نيستند و يا گروهي ديگر از بازي ها مخصوص سن معيني و دسته اي ديگر از بازي ها را مي توان براي هر سني پياده نمود و يا گروهي از آن ها مخصوص دختران و يا دسته اي فقط به پسران اختصاص دارند . براي انتخاب يك بازي خوب كه نتايج دلخواه را شامل باشد ، بايد ضوابط زير مورد توجه خاص قرار گيرد :

5-1 ضابطه تربيتی و آموزشی بازی : بزرگترين وظيفه دبستان و به طور كلي << مدرسه >> آن است كه كودكان و نوجوانان را ، چه دختر و چه پسر ، طوري تربيت كند كه آن ها قابل و قادر باشند در زندگي خود و در جامعه اي كه در آن زندگي مي كنند تمام نيروي خود را صرف ساختن خانواده و جامعه اي مترقي بنمايند . براي نيل به اين هدف عالي آموزشي و تربيتي ، انتخاب بازي مي تواند نقش اساسي داشته باشد . چون شرايط و امكانات پياده كردن بازي هاي مختلف ، متفاوت و وسايلي كه به وسيله آنان به اين اهداف مي توان رسيد ، نيز متغيرند . نحوه ي انتخاب و رعايت مراحل مختلف بازي ، نوع جنس كودك ( دختر يا پسر ) و توجه به ساير شرايط يك كلاس است كه امكان نيل به هدف هاي آموزشي و تربيتي بازي را زياد و يا كم مي كند .

5-2 نوع بازی : سن و مراحل مختلف رشد كودك نش اساسي در انتخاب نوع بازي دارد . براي كودكان در سال هاي اول دبستان بازي هايي كه به دويدن و جهيدن زياد نياز دارد قابل توصيه مي باشد چرا كه كودكان براي بازي هاي پيچيده اي كه نياز به تمركز قواي فكري و تسلط بر حركات بدني مثل گرفتن و پرتاب كردن در چهارچوب بازي هاي اجتماعي دارد ، كمتر آمادگي دارند . براي تعليم بازي هاي با توپ بايد در مراحل اوليه به كودكان فرصت داده شود كه ( تسلط بر خود ) و ( بازي با توپ ) را بياموزند . اين مرحله اگر صحيح انجام گيرد ، قدم بزرگي در جهت به دست آوردن مهارت هاي بيشتري است . به اين منظور بايد از انواع حركات ساده با توپ مثل چرخيدن توپ روي زمين ، پرتاب هاي كوتاه و گرفتن توپ شروع نمود و پس از تسلط بر آن (به تدريج از ساده به مشكل) حركات ديگري به آن اضافه نمود .

در بازی ها بايد از حركات ساده تمرين شده ، حركات مركب جديدي ساخته شود . مثلا : در حين دويدن توپ را به بالا پرتاب كرده و بگيرند . پس از تسلط به انواع حركات با توپ حين دويدن ، جهيدن و پريدن ، آن گاه بازي هاي ساده گروهي بايد آموزش داده شود تا كودك بتواند در چهارچوب بازي در يك گروه ، آن حركت را تكرار كند . در اين نوع بازي هاي گروهي كودك مي آموزد كه براي به دست آوردن توپ از دست بازيكنان ديگر بايد تلاش كند و با چگونه مانع دادن آن به وسيله بازيكني به بازيكن ديگر شود و يا آن كه براي بازي با توپ ناچار به رعايت مقرراتي بوده و يا هدفي به نام << دروازه >> داشته باشد .

بسيار قابل توصيه مي باشد كه به خصوص براي كودكان سال هاي اول دبستان حركات و يا بازی هايی داده شود كه همراه با آهنگ و ريتم هاي مختلف باشد ؛ چرا كه كودكان در اين سن علاقه زيادي به بازي هاي با آواز را دارند . معمولا از سال سوم دبستان به تدريج علاقه كودكان به اين بازي ها كم مي شود ، به خصوص پسران ديگر علاقه اي از خود نشان نمي دهند ، در حالي كه دختران باز هم علاقه مند به انجام چنين بازي هايي مي باشند .

انتخاب كودكان << هم قد >> و << هم زور >> بايد تقريبا از سال چهارم دبستان شروع شود چه با توجه به مراحل مختلف رشد كودكان از اين سال به بعد ، اختلاف در قدرت و توانايي كودكان به خوبي مشاهده مي شود كه با رشد و تحولات سن عقلي آنان نيز بستگي دارد . از اين سال به بعد ، كودكان بيشتر به اجتماعي بودن بازي فكر كرده و در انتخاب همبازي و هم گروه مطالعه بيشتري مي كند . كودكان به تدريج قدرت و مهارت و چالاكي خود را با هم كلاسي هاي خود مي سنجند و اين سنجش را رابطه اي براي انتخاب هم بازي خود مي دانند . در اين مرحله از رشد ، وظيفه معلم سنگين تر مي شود چرا كه او بايد كودكان را در انتخاب ياران مناسب راهنمايي نمايد و تصورات غلط آنان را تصحيح كند و عملا دخالتي در انتخاب افراد نداشته باشد .

از سال چهارم دبستان به بعد ، بايد از بازي هايي كه در آن فقط دويدن وجود دارد كم تر به كودكان داد . زيرا با توجه به تحولات روحي و رشد جسمي ، اين دسته از كودكان بازي هايي را بهتر انجام مي دهند كه بتوانند در آن از ابتكارات خودشان استفاده كنند و كم تر به دويدن بدون هدف نياز داشته باشند . در بازي هاي گروهي مي توان به هر دو منظور نائل آمد ، هم آنان را به دويدن وا داشت و هم آن كه با همكاري هاي لازم در گروه به آنان فرصت داد تا براي پياده كردن ايده هاي خود تلاش كنند .

با توجه به اينكه كودكان در اين سن داراي انرژي فوق العاده اي هستند بايد انتخاب بازي طوري باشد كه از جهت << صرف انرژي >> نيز كودكان خود را ارضاء شده حس كنند . انتخاب بازي هايي كه به قدرت بدني نياز دارد مثل بازي هايي كه در آن انواع كشيدن وجود دارد بسيار به موقع خواهد بود ، ولي بايد توجه كرد كه مدت آن زياد نباشد ، چرا كه كودكان با صرف انرژي فوق العاده اي ممكن است بعد از مدت كوتاهي خسته شده و ديگر ياراي ادامه بازي را نداشته باشد .

انتخاب كودكان مختلف به وسيله خودشان براي تشكيل گروه هاي ( تيم ) مختلف و محول كردن وظايف مختلفي به هر يك از آنان باعث تقويت حس مسئوليت و قدرت ابتكار كودكان مي شود . از طرف ديگر به معلم فرصت مي دهد تا به درجه و كيفيت تربيت اجتماعي و رعايت نظم از طرف كودكان واقف شود .

در سال قبل از بلوغ ، دوران بلوغ و سال هاي بعد از آن علاقه نوجوانان به بازي هاي اجتماعي بسيار زياد است ، زيرا آنان به تدريج حس مي كنند كه در جامعه اي زندگي مي كنند و محيط اجتماعي به آنان مي آموزد كه به تدريج به زندگي اجتماعي عادت كند . با تشكيل گروه هاي كوچك و وادار كردن آنان به بازي هايي مثل : واليبال ، بسكتبال ، هندبال ، فوتبال به تدريج مي توان آنان را براي مسئوليت هاي اجتماعي آماده نمود . طبيعي است كه در انتخاب محل براي انجام چنين بازي هايي بايد نهايت دقت به عمل آيد تا از هرگونه تصادف غير قابل پيش بيني جلوگيري شود .

5-3 نوع جنس كودك : نه تنها رشد عقلي و جسمي << پسران >> با << دختران >> در سال هاي قبل از بلوغ متغير است بلكه نوع علاقه آنان نيز به تدريج تفاوت فاحشي را نشان مي دهد كه در انتخاب بازي بايد مورد توجه قرار گيرد . اين اختلاف سليقه هر قدر كه به طرف مرحله بلوغ نزديك تر شود ، بيشتر مي شود در حالي كه در پسران روح مبارزه طغيان ، زورآزمايي و انجام كارهاي خشن پديدار مي شود و كليه انرژي خود را در اين راه صرف مي كنند . دختران تمايل پيدا مي كنند كه بيشتر به كار هاي ظريف ، بازي هايي كه توام با ابراز احساسات ، فانتزي و جنبه اخلاقي است ، بپردازند . از اين جهت است كه دختران به بازي هايي كه همراه با موسيقي و آواز است و به طور كلي حركات ريتميك ، علاقه بيشتري نشان مي دهند . علاقه دختران در اين سن آنان را وا مي دارد كه بيشتر به انجام بازي هاي ريتميك گروهي بپردازند . در حالي كه پسران در اين سن به بازي هاي گروهي و نبردي علاقه مندند و روي همين اصل است كه به طور معمول دختران در اين سن به بازي فوتبال علاقه اي نشان نمي دهند در حالي كه پسران با علاقه و صرف انرژي فوق العاده اي به اين بازي مي پردازند ، چرا كه كيفيت صرف انرژي ، مبارزه و تلاش در فوتال مورد دلخواه دختران نيست و اين بازي << انگيزه زنانه >> ندارد ولي بايد به اين نكته نيز توجه داشت كه دختران زنان آينده هر جامعه هستند و حل مسائل زندگي و تحمل مشتقات آن و مبارزه با مشكلات نياز به قدرت اراده و تحمل و بردباري و روح مبارزه و پيگيري دارد . با توجه به اين اصل در عين حالي كه بازي هاي سبك تري براي دختران انتخاب مي شود ولي نبايد بازي هايي براي آنان طرح و اجرا نمود كه تربيت در جهات فوق لاذكر را نيز شامل شود .

5-4 خصوصيات كلاس : همانطور كه قبلا مختصرا اشاره شد سن و نوع جنس كودك << دختر يا پسر >> دو اصل مهم در انتخاب بازي مي باشند . علاوه بر آن هر كلاس ، نظر به محيط ، كيفيت اداره مدرسه و يا چگونگي تركيب دانش آموزان داراي خصوصيات مخصوص به خود اوست با توجه به اين خصوصيات است كه معلم در زمان هاي مختلف بازي هايي را انتخاب مي كند كه گاهي قدرت جسمي و زماني جنبش هاي سبك تر و يا تلاش بدني شديدي مورد نظر او است . همچنين با توجه به فصول مختلف سال و كيفيت آمادگي كلاس است كه زماني نيز بازي هاي تركيبي از آن ها خواهند بود . آن چه كه به طور كلي درباره خصوصيات كلاس مي توان گفت : چگونگي << اخلاق كلاس >> است كه معلم بايد از آن اطلاع داشته باشد . چه تجسم شاگردان از تحصيل درس ورزش، طرز برخورد و بالاخره ،

چگونگي اخلاق آنان تا حد زيادي خصوصيات كلاس را تشكيل مي دهد . ريشه هاي خصوصيات كلاس را تربيت خانوادگي ، توجه به مسئوليت ، تعلق به قشر و يا طبقه خاصي از اجتماع ، درجه صداقت ، آمادگي براي كمك و نظم انفرادي شاگردان تشكيل ميدهند . اين زمينه هاي اخلاقي مي توانند در ساعات تربيت بدني در جهت تكامل ( رفع نقاط ضعف ) و يا در جهت منفي مورد استفاده قرار گيرند .

5-5 هدف و روش تعليم : معلم بايد همراه با هدف هاي اخلاقي و انساني براي انتخاب بازي نيز هدف تعليماتي معين و روش مشخصي داشته باشد . تحت اين هدف است كه در وهله اول هر معلم قبل از تدريس بايد از خود بپرسد :

من چه مي خواهم تدريس كنم ؟

چه نوع بازي را بايد انتخاب كنم ؟

و منظور از انتخاب آن چيست ؟

چگونه بايد آن را اجرا كنم ؟

آيا نيل به اين هدف از اين طريق و با اين بازي ها امكان دارد ؟

آيا مي شود اين بازي و يا آن بازي را به قسمت هاي كوچك تر تقسيم نمود و به تدريج از آسان به مشكل آن ها را اجرا و با يكديگر تركيب كرد و پس از گذشت زماني همه آن بخش ها را با يك ديگر متصل كرد و به صورت يك بازي بزرگ اجرا نمود ؟

معلم ناچار است براي اجراي صحيح يك بازي از طرف كودكان آن را به قسمت هاي مختلف كوچك تجزيه كرده و به ترتيب به اجرا در آورد . مطالعه كيفيت تجزيه و تركيب و تعليم و روش در تدريس بازي و ورزش يكي از وظايف اوليه يك معلم است .

5-6 شدت اشتغال كودكان به بازی : يكي از نقاط مهم در انتخاب بازي شدت اشتغال كودكان به بازي و كيفيت آن است كه در وهله اول متوجه جسم كودكان مي شود ولي در حقيقت روح كودكان نيز بي اثر نمي ماند . نحوه و شدت فعاليت در يك بازي در زمان هاي مختلف كاملا متفاوت است . كيفيت جسمي و رواني كودكان در محيطي كه در آن بازي انجام مي گيرد و به خصوص درجه شدت و سرعت انجام بازي از طرف معلم در چگونگي اجراي آن بسيار مهم است

معلم معمولا در اول هر ساعت درس تربيت بدني ، مدت كوتاهي از وقت خود را صرف جلب نظر شاگردان و آمادگي جسمي آنان مي كند . اين آمادگي مي تواند صرفا به منظور گرم كردن بدن كودكان براي اجراي برنامه هاي بعدي تربيت بدني باشد ، همچنين مي تواند قسمتي از برنامه اصلي آن ساعت را تشكيل مي دهد .

همانطور كه مي دانيم قسمت اصلي يك ساعت درس تربيت بدني را بازي تشكيل مي دهد و به اين وسيله نيز مي تواند يك معلم به هدف هاي مورد نظر خود برسد . معلم بايد قبل از تصميم درباره شدت اشتغال كودكان در ساعت ورزش نقاط ضعف كلاس را در هر جهتي كه باشد و يا مي تواند به وجود آيد پيش بيني و در صدد برطرف كردن آن برآيد و سعي در (ارگانيزه ) كردن گروه كند تا قبل از شروع بازي از هر جهت آمادگي ( جسمي ، روحي و همچنين از لحاظ وسيله و محيط ) براي پياده كردن برنامه ي يك ساعت درس تربيت بدني با شدت مورد نظر به وجود آيد .

5-7 محل اجرای بازی : و بالاخره يكي از نكات مهم ديگري كه معلم يا مربي ورزش بايد به آن توجه كند << محل اجراي بازي >> است ، كه بايد ديد ، آيا بازي در فضاي آزاد و يا در سالن انجام مي گيرد . به طور كلي از يدگاه زيست شناسي بازي در هواي آزاد توصيه مي شود ، چه علاوه بر هواي آزاد و سالم ، نور كافي و اشعه مناسب خورشيد نيز داراي خواص زيادي است . امكان بازي در هواي آزاد تقريبا در تمام مدت سال تحصيلي ممكن است ، مشروط بر اينكه معلم در روزهاي سرد بازي هايي را كه نياز به فعاليت شديد دارند و در روزهاي گرم بازي هاي سرد كننده و ساده انتخاب كند .

با توجه به آن چه كه به طور اختصار اشاره شد ، براي آن كه با اجراي يك بازي ، همه ي ارزش هاي مورد بحث در نظر گرفته شود بايد نوع ، كيفيت اجرا ، مدت ، محل و زمان بازي قبلا طي برنامه هاي خاصي دقيقا تنظيم گردد . با طرح چنين برنامه اي مي توان كليه ي نقاط ضعف و مثبت بازي هاي مختلف را پيش يبني نمود و قبل از اجرا چگونگي تجزيه آن را به قسمت هاي كوچك براي نيل به يك هدف بزرگ مورد مطالعه قرار داد .

در طرح چنين برنامه ای برای بازی بايد دو نكته اصلي را نيز در نظر گرفت :

بازي ها نبايد طوري باشند كه اجراي آن كودكان را طوري به فعاليت وا دارد كه ديگر ياراي جنبش و حركتي را نداشته باشند .

و يا بازي ها نوعي انتخاب نشوند كه براي كودكان خسته كننده باشند و در آن يك << آرامش مصنوعي >> ايجاد كنند.

منابع

نام كتاب :

1 - زمينه ورزش شناسی

2 - كلياتی از روش تدريس تربيت بدني

3 - پيك ورزش

تاليف :

1 - سازمان تربيت بدني

2 - واحد تحقيقات و پژوهش تربيت بدني وزارت آموزش و پروش

3 - گرووه آموزشی تربيت بدنی

ناشر :

1 - انتشارات سازمان تربيت بدني

2 - اداره كل تربيت بدني وزارت آموزش و پرورش

3 - تربيت بدنی اداره كل آموزش و پرورش شهر تهران

ماخذ :

1 - صفحات : 34 تا 53

2 - صفحات : 25 تا 42

3 - صفحات : 2 تا 15

تهیه وتنظیم : سیده زهرا موسویان